بررسی تجارت الکترونیک در ایران
چكيده
تجارت الکترونیک شامل خرید و فروش ، بازاریابی و خدمت رسانی برای محصولات ، خدمات و اطلاعات از طریق اینترنت و سایر شبکه ها است. بهداشت الکترونیکی، بانکداری الکترونیک و بیمه الکترونیکی مثالهایی از تجارت الکترونیک در زندگی روزمره انسانها هستند. از مزیت های تجارت الکترونیک می توان به کمک موثر به جهانی شدن تجارت، رفع محدودیت های زمانی و مکانی، تسریع در فرایند مبادله، دسترسی سریع و آسان به اطلاعات و تخصیص بهینه منابع اقتصادی اشاره کرد. تجارت الکترونیک به عنوان یکی از دستاوردهای فناودی اطلاعات تحولات اساسی در تجارت ایجاد کرده است توسعه تجارت الکترونیک پیامد های مهمی را برای فعالان اقتصادی در پی داشته است.
واژههاي كليدي: تجارت الکترونیک، فناوری اطلاعات، اینترنت، ایران
1- مقدمه
یکی از مفاهیم تجارت الکترونیک حذف مرزها، گمرک ها و واسطه ها و تبدیل شدن به یک دهکده جهانی می باشد. در تجارت الکترونیک مرزی وجود ندارد و هیچ فرقی نمی کند که افراد اجناس خود را از یک مغازه در نزدیکی محل سکونت و یا از مغازه ای در قاره ای دیگر خریداری کنند. تجارت الکترونیکی باعث افزایش سرعت و حجم مبادلات بازرگانی گردیده و به شکل محسوسی سبب کاهش هزینه خریدار و تولید کننده ، صرفه جویی زمان ، جذب بیشتر ، حذف واسطه ها و در نهایت سود بیشتر می شود. در این تجارت، فضای طبیعی به فضایی مجازی تبدیل گشته و انسان ها بدون قرار گرفتن در محدودیتهای زمان و مکان می توانند با امکانت پیشرفته امروز معاملات خود را بصورت الکترونیکی انجام دهند بی شک، بهره گیری از فناوری اطلاعات یکی از حلقه های لازم برای افزایش کارایی تجاری در اقتصاد ملی است. امروزه استفـاده از اینترنت و کسب و کـارهـای حاصل از این فنـاوری توسط شرکت ها، به وسیله ای برای کسب مزیت رقابتی در کسب و کارها تبدیل شده است. تحولات جدید قرن بیست و یکم و جهانی شدن بازار و به دنبال آن، بروز شیوه های جدید تجارت و بازاریابی که تحت تاثیر پیشرفت سریع و همه جانبه علم و فناوری به وجود آمده و بسیاری از اقتصاددانان، متخصصان و آینده نگران را بر این باور داشته که در سال های اخیر انقلابی شبیه انقلاب صنعتی به وقوع پیوسته است. این انقلاب، جهان را وارد عصر اطلاعات کرده و بسیاری از جنبه های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی حیات بشری را دستخوش تحولی عمیق ساخته و با بهره-گیری از فناوری هـای نوین، به سطـحی جدید و غیرقـابل تصـور از پویایی و تغییرپذیری دست یافته است
در این مقاله ضمن مروری بر تاریخچه تجارت الکترونیک ومفهوم تجارت الکترونیک، سعی شده است با شناسایی موانع رشد و توسعه این مفاهیم در ایران و اشاره به جایگاه ایران ،راهی برای شناخت راه کارهای مناسب جهت بهبود روند توسعه این پدیده نوپا در کشور گشوده شود
2- تاریخچه تجارت الکترونیکی :
در سال هاى ابتدایى دهه ۱۹۷۰ واژه تجارت الکترونیکى به معاوضه داده هاى الکترونیکى براى ارسال سندهاى تجارى مانند سفارش هاى خرید یا صورت حساب هاى الکترونیکى اطلاق مى شد و بعدها با گسترش این صنعت واژه تجارت الکترونیکى به تجارت از طریق شبکه وب براى خرید کالا و خدمات گفته مى شد.
زمانى که نخستین شبکه جهانى وب به صورت فراگیر و شناخته شده در ۱۹۹۴ رواج یافت، بسیارى از پژوهشگران پیش بینى کردند که این شیوه از تجارت یعنى تجارت مبتنى بر وب به زودى به بخش مهمى در اقتصاد دنیا تبدیل خواهد شد .
اولین کسب و کارهاى الکترونیکى را مى توان در ۱۹۹۸ و در میان تعدادى از کسب و کارهاى معتبر در کشور آمریکا و اروپاى غربى شاهد بود. کسب و کارهایى که با راه اندازى وب سایت هایى ابتدایى شکل گرفت و سپس توسعه یافت. در سال ۲۰۰۵، تجارت الکترونیکى در اکثر شهرهاى آمریکا، اروپا و آسیاى شرقى به سرعت توسعه و رواج یافت. عده اى معتقدند که قدمت تجارت الکترونیکى به پیش از پیدایش اینترنت کنونى بازمى گردد اما به دلیل هزینه هاى سنگین این سبک از تجارت، امکان استفاده از آن تا چند سال گذشته مختصراً در اختیار شرکت ها، بنگاه هاى تجارى و مؤسسات اقتصادى بود اما با فراگیرشدن اینترنت و امکان استفاده همه مردم این فرصت به دست آمد که ساختار تجارت الکترونیکى تغییر کرده و از حالت اختصاصى بودن براى طبقه خاصى خارج شده و به صنعتى در دسترس تبدیل شود تجارت الکترونیک درایران بسیر نوپا و د رمراحل اولیه است امااهمیت فناوری اطلاعات باعث شده تا تدوین واجرای قوانین ولوایح مورد نظر ذر این عرصه همواره مد نظر مسولان ایران باشد .اما به نظر می رسد با وجود برگزاری دوره ها و کارگاههای آموزشی متعدد هنو زمیزان آگاهی افراد و تجار کشور از نحوه استفاده از امکانات موجود برای تجارت الکترونیک کم است {کتاب تجارت الکترونیکی}
3- تعریف
برای تجارت الکترونیکی تعریف های گوناگونی ارائه شده که اغلب آنها مبتنی بر تجربه های گذشته در استفاده از تجارت الکترونیکی بوده است. کمیسیون اروپایی در سال ۱۹۹۷ تجارت الکترونیکی را به این شکل تعریف کرد: ” تجارت الکترونیکی بر پردازش و انتقال الکترونیک داده ها، شامل متن، صدا و تصویر مبتنی است. تجارت الکترونیکی فعالیت های گوناگونی از قبیل مبادله الکترونیک کالاها و خدمات، تحویل فوری مطالبات دیجیتال، انتقال الکترونیک وجوه، مبادله الکترونیک سهام، بارنامه الکترونیک، طرح های تجاری، بازاریابی مستقیم و خدمات پس از فروش را در بر می گیرد. ”
تجارت الکترونیکی به معنای انجام الکترونیکی فرآیندهایی است که با هـدف مبادله پول، کالا، خدمات و اطلاعات صورت می-گیرد
تجارت الکترونیک تمام فرآیند توسعه، بازاریابی، فروش، تحویل، خدمات و پرداخت الکترونیکی برای محصولات و خدمات مبادله شده در بازارهای شبکه ای و جهانی مشتریان را دربر می گیرد و از پشتیبانی شبکه جهانی شرکای تجاری برخوردار می-باشد.
4- مزایا
به طور کلی مزایای استفاده از تجارت الکترونیکی را میتوان به پنج دسته تقسیم کرد که شامل بستر ارتباطی، از بین رفتن واسطهها، افزایش قدرت خریداران و پیدایش بازارهای جدید برای تولید کنندگان، سفارشی کردن محصولات درخواستی و خدمات پشتیبانی قوی و پیدایش مؤسسات اقتصادی نو پا و رقابت سراسری است.
1-بستر مناسب اطلاعاتی و ارتباطی
یکی از امکاناتی که اینترنت در اختیار تجارت و بازرگانی قرار میدهد اطلاعات نسبتاً کامل و گستردهای است که در مورد هر کالا چه از نظر فنی و چه به لحاظ تجاری میتوان یافت. امکانی که در دنیای واقعی، ارزش تجاری بسیار زیادی دارد اما بدون صرف هزینه و زمان زیاد بهدست نمیآید. ارزش دیگر تجارت الکترونیکی آن است که امکان ایجاد ارتباط با همه افرادی که برای تکمیل یک فرآیند بازرگانی لازم است با آنها تماس گرفته شود، در کوتاهترین زمان از طریق ایمیل ، چت و روشهای دیگر امکان پذیر است.
2-حذف نسبی واسطه ها
حذف واسطهها یکی دیگر از ارزشمندترین دستاوردهای تجارت الکترونیکی می باشد که باعث کاهش بیسابقه قیمت کالاها و خدمات در جهان شده است. براساس برآوردهای انجام شده، حذف واسطهها و ایجاد ارتباط مستقیم بین خریداران و فروشندگان بین ١۵ تا ۵٠ درصد موجب کاهش قیمت تمام شده کالاها و خدمات برای مشتریان شده است.
3-افزایش قدرت خریداران و پیدایش بازارهای جدید برای تولید کنندگان
ارتباط اینترنتی فرصتی را در اختیار خریداران قرار میدهد که بتوانند با طیف گستردهای از تولیدکنندگان در سرتاسر جهان ارتباط برقرارکنند و از این طریق به تقاضای مورد نظر خود از بین پیشنهادهای مختلف برسند و در مقابل فروشندگان قدرت چانهزنی بیشتری برای کسب امتیاز و مزایای بیشتر داشته باشند. در صورتیکه در دنیای حقیقی به علت محدودیتهای ناشی از فاصله جغرافیایی، مشتریان چنین قدرت انتخابی ندارند.
4-سفارشی کردن محصولات و خدمات پشتیبانی قوی
مزیت دیگر تجارت الکترونیکی آن است که شما قادر خواهید بود که محصولات مورد درخواست خود را به صورت سفارش و مطلوب خود خرید کنید. به عنوان مثال ما میتوانیم هنگام مراجعه به سایت شرکت دل کامپیوتر مورد درخواست خود را با همان خصوصیاتی که مایلیم، سفارش داده و خریداری کنیم. در این فرایند روش کار شرکت دل برای قبول سفارش در خواستی به این صورت است که ابتدا امکان انتخاب و ارائه پیشنهاد در اختیار مشتری قرار میگیرد. سپس پیشنهاد مشتری با توجه به امکانات شرکت مورد بررسی قرار گرفته و نهایتاً مورد قبول یا عدم قبول قرار میگیرد. در صورت قبول درخواست، مراحل بعدی ثبت سفارش و دریافت مبلغ طی میشود و اعلام ارسال کالا و شیوه پیگیری محموله در مدت ارسال از طریق فرستادن ایمیل های متعدد انجام میشود. مشتری نیز به نوبه خود میتواند زمان دریافت را اعلام نماید. نهایتاً مشتری میتواند با دادن اطلاعات مختلف درمورد کالاهای خریداری شده و برقراری ارتباط الکترونیکی با شرکت تولیدکننده نسبت به رفع نقص کالای مورد نظر اقدام نماید.
5-پیدایش مؤسسات اقتصادی نوپا و رقابت سراسری
یکی از پیامدهای تجارت الکترونیکی ایجاد مؤسسات جدید اقتصادی است که توانایی رقابت و حتی در مواردی سبقت گرفتن از شرکتهای کهنه کار را دارند. درحال حاضر دو نوع بازار خرید و فروش یعنی بازار سنتی و حقیقی و بازار مجازی و مبتنی بر شبکه به موازات یکدیگر عمل میکنند و هر کدام دارای قواعد تجارتی خاص خود هستند که گاه دارای خصوصیاتی مشترک و گاه با یکدیگر متفاوت هستند. در برخی موارد کسب و کارهای نوپا توانستهاند با ایجاد سیاستهای کاربردی در بازار جدید مجازی گوی رقابت را از رقبای سنتی بگیرند و بازار محصولات مختلف را تصاحب کنند
شایان ذکر است که تجارت الکترونیک علاوه بر مزایا شامل معایبی نیز می باشد ازجمله نگرانی از امنیت و حریم شخصی اطلاعات، هزینه بالای اشتباه در محیط دیجیتالی و تاثیر شگرف آن بر مشتریان و تامینکنندگان و...
5- جایگاه تجارت الکترونیک در ایران
ایران در زمینه تجارت الکترونیک ، کشوری جوان است و تا رسیدن به سطحی قابل قبول از آن، راه درازی در پیش دارد. ورود فناوری جدید در این زمینه ، نیازهای جدیدی را در پردازش و تبادل دادهها ، ابزارها و زیر ساختهای مناسب پیاده سازی آن مطرح کرده است .
در ایران استفاده عمومی از اینترنت بیشتر در دانشگاه ها و به منظور انجام امور تحقیقاتی است و مراکز ایجاد شده در شهرها نیز در سطح محدودی فعالیت می نمایند و کاربران بیشتر به منظور الکترونیکی وتلفن از راه دور ، از اینترنت استفاده می کنند .
در حال حاضر، برآورد می شود حجم تجارت الکترونیکی در ایران ٧/٢ درصد از تولید ناخالص داخلی باشد که این مبادلات بیشتر در حوزه آموزش الکترونیکی ، بلیط الکترونیکی، پرداخت های بهای خدمات دولتی ، خرید کالا و خدمات توسط مصرف کنندگان و مبادله اسناد صورت می گیرد و بیشتر در بخش C٢ B (تجارت بین افراد و بنگاه ) رخ می دهد. (دنیای اقتصاد)
در راستای ارتقای آگاهی فعالان اقتصادی از قبیل اصناف ، مدیران شرکتهای کوچک و متوسط، مدیران دولتی، رسانه ها، حقوقدانان و مدیران و کارشناسان شرکت های تخصصی خدمات تجارت الکترونیکی که بازیگران اصلی تجارت الکترونیکی هستند، وزارت بازرگانی بسته های آموزشی هدفمند تهیه و در اختیار گروه های هدف در سراسر کشور قرار داده است. گفته می شود که حجم فروش اینترنتی جامع خودروی کشور در شهریور ماه سال ٨٩ با کل تجارت الکترونیکی کشور در سال ٨۶ برابر شد. شواهد امر گواه بر رشد تجارت الکترونیک در کشور است، چرا که به نظر می رسد با فعالیت های صورت گرفته ای چون کارت هوشمند سوخت و یا پرداخت حقوق کارمندان دولتی آن هم تنها با کارت های بانکی ، بخش زیادی از جامعه با فرهنگ تجارت الکترونیکی آشنا شده اند(دنیای اقتصاد).
برای توسعه تجارت الکترونیک در کشور ، ورود به بازارهای جهانی و عضویت در سازمانهایی نظیر سازمان تجارت جهانی، داشتن نظام بانکی کارآمد از الزامات اساسی به شمار می آید. بنابراین ، استفاده از فناوری از ارتباطات و اطلاعات در جهت ایجاد و توسعه بانکداری الکترونیک در نظام بانکی کشور حائز اهمیت است. اگرچه طی سالها برخی از روشهای ارائه خدمات بانکداری الکترونیک نظیر : ماشین های خودپرداز و کارتهای بدهی، در نظام بانکی کشور مورد استفاده قرار می گیرد ، اما تا رسیدن به سطح کشورهای پیشرفته در زمینه بانکداری الکترونیک راهی طولانی در پیش است.
6- موانع :
- مشكلات زيرساختي فراواني در شبكه مخابرات وجود دارد كه باعث شده است دسترسي آسان به اينترنت براي عموم مردم امكانپذير نباشد
- در كشور ما مؤسسه يا مؤسساتي وجود ندارند كه با استفاده از سيستم حسابهاي الكترونيك مالي داخلي، به ايجاد سيستمهايي كارآمد براي فروش online و تحويل كالا و دريافت پول در محل بپردازند. دليل اين امر آن است كه ايجاد چنين سيستمي، بدون يك سيستم مالي يكپارچه اصولاً غيرممكن است. البته فروشگاههاي الكترونيكي پديد آمدهاند كه دايره پوشش آنها از لحاظ جغرافيايي و همچنين تنوع كالا بسيار محدود است.
- شبكه پست و سيستم حمل و نقل كشور ما چندان قدرتمند نيست كه بتواند نقل و انتقال محصولات و مرسولات را در مدت زمان منطقي انجام دهد.
- مقبول نبودن اسناد و امضاهای الکترونیک در قوانین و مقررات جاری کشور
- هزینه های بالا و نبود بسترها و تجهیزات شبکهای و ارتباطی لازم برای دسترسی سریع و آسان مردم به اینترنت
- عدم رشد متناسب زیر ساختهای مالی
- بی ارزش بودن وقت در فرهنگ عامه ایران
- عوامل جمعیتی (مانند سن متوسط بالا در بازدهی و در آمد زایی جامعه)
- بالا بودن سن در سطح عمومی جامعه، انگیزه جامع و افراد را در جایگزین کردن تجارت های نوین به جای تجارتهای سنتی می کاهد. اینگونه جوامع رغبت زیادی تغییر مدلهای بازدهی اقتصادی از خود نشان نمی دهند
- فقر اقتصادی و فرهنگی جامعه و پایین بودن سطح آگاهی مردم به فناوری اطلاعات
- افزایش کلاهبرداری
7- راهبردها
- ایجاد بسترهای مناسب ارتباطات در کشور
- استفاده از استانداردهای دارای ایمنی و سرعت بالا در تبادل الکترونیکی داده ها
- وضع قوانین و مقرراتی در زمینه اجرای تجارت الکترونیک
-توسعه تکنولوژی های بی سیم مانند WIMAXو استفاده از خطوط ADSL
-ایجاد رقابت از طریق تقویت بخش خصوصی
. استقرار کامل اقتصاد و بانکداری الکترونیکی
- آموزش همگانی در زمینه های تجارت الکترونیک با استفاده از رسانه های ارتباط جمعی
- ارتقاء سطح دانش کاربان و استفاده کنندگان تجارت الکترونیک و...
(بانک مقالات بازاریابی ایران)
9- نتيجه گيري
تجارت الکترونیک، صرف نظر از تمامی برتری ها هنوز دارای نقاط ضعفی است. توانائی دسترسی به رایانه های شخصی و سرعت پائین نقل و انتقال اطلاعات برروی بستر اینترنت امکان دستیابی به پایگاههای اینترنتی را با مشکل مواجه می سازد و در نتیجه تاثیر این موارد، اثر تجارت الکترونیکی را کمرنگ می کند ولی با افزایش کاربران اینترنت و سهولت دستیابی به دنیای مجازی اینترنت ، تجارت الکترونیکی به دنیای آینده چهره ای دگرگون خواهد بخشید. امید است که در ایران با برظرف شدن موانع و مشکلات موجود به سطح قابل قبولی از نظر بهره گیری از تجارت الکترونیک برسیم.
رضا رحیمی : دانشگاه کردستان - رشته مهندسی فناوری اطلاعات
مراجع
[1] حنفی زاده پیام، رضایی مهرداد، (1391)، «تعاریف، موانع و راهکارهای تجارت الترونیکی»، چاپ هفتم، تهران : انتشارات ترمه.